อนึ่ง ในคริสต์ศตวรรษที่ 3 เมื่อพวกมองโกลขยายอาณาบริเวณมาทางภาคตะวันตกของทวีปเอเชีย มีชาวยุโรปสองคน ชื่อ คาร์ปินีและรูโบรคถูกจับและถูกนำขึ้นศาลของพวกมองโกล ชายทั้งสองได้เขียนเล่าถึงขนบธรรมเนียมประเพณีของชนเผ่านี้และนำไปเผยแพร่ในยุโรป นอกจากนี้ ในปลายคริสต์ศตวรรษเดียวกัน มาร์โคโปโล ผู้ซึ่งเคยรับราชการในสมัยกุบไล ข่าน เป็นเวลาถึง 17 ปี ก็ได้เขียนเรื่องราวของคนจีนและอารยธรรมอันสูงส่งของชนในซีกโลกตะวันออก⁽⁹⁾ ข้อเขียนเหล่านี้เป็นผลให้ชาวยุโรปที่เชื่อว่า ศูนย์กลางของอารยธรรมของโลกอยู่เฉพาะในทวีปยุโรปได้ค่อย ๆ ลดความเชื่อนี้ลง

         ความสนใจเรื่องราวของมนุษย์และสังคมวัฒนธรรมที่แตกต่างไปจากชนชาวยุโรปได้ขยายขอบเขตไปอย่างกว้างขวางเมื่อชาวสเปนและปอร์ตุเกสเดินทางไปแสวงโชคและค้นพบดินแดนใหม่ในทวีปแอฟริกา เอเชีย และอเมริกา นักเดินทางต่างบันทึกเรื่องราวสิ่งที่พบเห็นทั่วทุกมุมโลกและนำมาเผยแพร่ให้ชาวยุโรปได้เรียนรู้ว่า โลกนี้กว้างใหญ่ไพศาลยิ่งนัก ซึ่งมีผู้คนมากมายที่มีลักษณะสีผิว รูปพรรณสันฐาน การรวมอยู่เป็นสังคม และมีขนบธรรมเนียมประเพณีที่แตกต่างไปจากชนผิวขาวชาวยุโรป⁽¹⁰⁾

          ในขณะเดียวกัน ก็มีนักวิชาการอีกกลุ่มหนึ่งที่มุ่งหาคำตอบที่ว่า มนุษย์เรานี้ถือกำเนิดมาจากไหน และทำไมจึงมีลักษณะแตกต่างไปจากสัตว์และพืชทั้ง ๆ ที่สามารถเคลื่อนไหวและเจริญเติบโตด้วยการกินอาหารเช่นเดียวกัน อย่างไรก็ตาม คนกลุ่มนี้ก็ถูกครอบงำจากลัทธิคำสอนของคริสต์ศาสนจักรที่ให้ยอมรับว่า พระเจ้าเป็นผู้สร้างโลกและมนุษย์คู่แรกของโลกขึ้นมา ดังนั้น ในยุคกลางของยุโรปจึงไม่ปรากฏว่ามีผู้ใดกล้าคิดผิดแผกแตกต่างไปจากคำสอนของศาสนาเพราะจะถูกลงโทษอย่างรุนแรง ต่อมา เมื่อเหตุการณ์ผันแปรและอำนาจของศาสนจักรลดน้อยลง เสรีภาพทางด้านความคิดและการค้นคว้าก็ได้บังเกิดขึ้นอีกครั้งนับตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา และในที่สุดก็พบว่า มนุษย์ที่เราเห็นกันอยู่ในปัจจุบันได้วิวัฒนาการมาจากสัตว์เซลเดียว และกลายมาเป็นสกุลโฮโม เซเปียนส์ เมื่อราว 40,000 ปีมานี้

           จะเห็นได้ว่า ความรู้เรื่องราวของมนุษย์เป็นหัวข้อที่คนทั่วโลกต่างให้ความสนใจ ไม่ว่าเป็นคนไทยหรือชาวยุโรปที่ต้องการเรียนรู้ว่ามนุษย์มาจากไหน มีความแตกต่างกันอย่างไร และ ทำไมจึงเป็นเช่นนั้น การแสวงหาความรู้ดังที่กล่าวแล้วมีมาตั้งแต่ครั้งโบราณกาล และดำเนินเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน จากบัดนั้นมาจนถึงทุกวันนี้ เราได้พบความกระจ่างเกี่ยวกับตัวมนุษย์และสังคมวัฒนธรรมมากมาย อย่างไรก็ตามก็ยังมีอีกหลายประเด็นที่ยังต้องการความพยายามในการค้นหาอีก ต่อไป