ต่อมา เมื่อน้องสาวคลอดลูกเป็นฟัก และมีเทวดาองค์หนึ่งเสด็จลงมาผ่าลูกฟักพร้อมกับรับสั่งว่า ให้โยนเมล็ดฟักลงบนพื้นราบข้างล่าง ส่วนเนื้อฟักให้โยนขึ้นไปบนดอย แต่พี่ชายผู้เป็นสามีเกิดจำคำสั่งไขว้เขวไป คือได้ขว้างเนื้อฟักลง บนพื้นราบข้างล่าง ต่อมาได้กลายเป็นผู้คนทำมาหากินในที่ราบ ส่วนเมล็ดฟักได้โยนขึ้นไปบนดอยและกลายเป็นชาวเย้า และชาวเขาเผ่าต่าง ๆ ที่ทำมาหากินอยู่บนดอย...⁽¹⁾

อนึ่ง นิทานชาวบ้านของชนกลุ่มต่าง ๆ มากกว่า 65 กลุ่มที่อาศัยอยู่ในบริเวณเขตสุวรรณภูมิเช่นเดียวกับกลุ่มชนเผ่าไทยของเรานี้ก็จะมีการกล่าวถึงเรื่องราวเกี่ยวกับการกำเนิดของชนเผ่าของตนที่น่าสนใจดังเช่นของชาวเขาเผ่าเย้านี้เช่นกัน⁽²⁾

ต่อมาเมื่อคนตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนเป็นปึกแผ่นก็มีการจดบันทึกเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในสังคมของตนเอง และความสัมพันธ์กับชนต่างกลุ่มในรูปของตำนาน สารคดี และพงศาวดาร⁽³⁾ ในกรณีของตำนานนั้นเป็นข้อเขียนที่เกิดมีขึ้นมาช้านาน เท่าที่ค้นพบตำนานซึ่งเขียนเรื่องราวเกี่ยวกับชนแต่ละกลุ่มของไทยเรา ได้แก่ ตำนานสุวรรณโคมคำ ตำนานสิงหนวัติกุมาร และตำนานเมืองเงินยางเชียงแสน ซึ่งเป็นเรื่องราวประวัติศาสตร์ล้านนาโบราณ⁽⁴⁾ ในยุคเริ่มก่อตั้งชุมชนเจ้านคร โดยได้กล่าวถึงความสำคัญของลุ่มน้ำแม่กกว่าเป็นแหล่งกำเนิดแห่งแรกของอารยธรรมล้านนา ชุมชน เจ้านครเหล่านี้ได้พัฒนาจากชุมชนเครือญาติในบริเวณนั้น ซึ่งผู้คนสามารถควบคุมน้ำเพื่อการเกษตรแบบนาดำจนสามารถผลิตอาหารได้มากเพียงพอที่จะส่งมอบให้ชนชั้นปกครองในรูปของภาษีอากรเพื่อให้ชนชั้นสูงอยู่ได้ไม่ต้องผูกพันกับการประกอบอาชีพทางการเกษตร ดังนั้น จึงเกิดเป็นเมืองขึ้น อนึ่ง ข้อมูลจากตำนานดังกล่าวบ่งบอกว่าความเจริญรุ่งเรืองของอาณาจักรล้านนามีขึ้นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ 13 มาแล้ว ⁽⁵⁾

ดร.อานันท์ กาญจนพันธุ์ นักมานุษยวิทยาแห่งมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ได้ศึกษาเรื่องราวเกี่ยวกับตำนานอย่างละเอียด และกล่าวว่าตำนานได้ให้ภาพความรู้ทางประวัติศาสตร์พื้นเมืองของไทย โดยเฉพาะอย่างยิ่งตำนานพระยาเจือง (มีชีวิตอยู่ในช่วง พ.ศ. 1625 - 1705) ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ตำนานเมืองเงินยางเชียงแสน และตำนานจามเทวีวงศ์ งานเหล่านี้เขียนขึ้นเป็นภาษาบาลี ยกเว้นตำนานมูลศาสนาที่เขียนขึ้นเป็นภาษาไทยเหนือ (ไทยยวน) อนึ่ง ตำนานเหล่านี้จะเขียนลงบนใบลาน หรือเรียกว่า คำภีร์ใบลาน และสมุดข่อยหรือเรียกว่าคำภีร์สมุดข่อย ซึ่ง